کشف سکونتگاه چهارهزار ساله از عصر برنز در حجاز عربستان

بر اساس مطالعه‌ای جدید، کشف سکونتگاهی پنهان در شبه‌جزیره عربستان، جزئیاتی از روند آهسته‌ی شهرنشینی در این منطقه از خاورمیانه را آشکار می‌کند. کشف این شهرک کوچک با ۴٬۴۰۰ سال قدمت در واحه خیبر در عربستان سعودی، نشان می‌دهد که مردم منطقه در عصر برنز، برخلاف هم‌عصران خود در مصر و میان‌رودان، با روند کندتری به سمت شهرنشینی حرکت می‌کردند.

سکونتگاه باستانی در نزدیکی شهر العلا در منطقه‌ی حجاز در غرب عربستان کشف شد و باستان‌شناسان آن را «النطح» نامیدند. این سکونتگاه حدود ۱٫۵ هکتار وسعت داشته و شامل بخش مرکزی و محله‌های مسکونی بوده که توسط حصارهای محافظتی محصور شده‌اند. براساس مطالعه، شهرک النطح از حدود ۲٬۴۰۰ سال پیش از میلاد مسکونی بوده و فقط حدود ۵۰۰ نفر جمعیت داشته است. یافته‌های گروه محققان، چهارشنبه ۳۰ اکتبر در مجله PLOS One منتشر شد.

در منطقه سکونتگاه شهر النطح، مقادیر بسیاری سفال، سنگ‌های آسیاب و بقایای دست‌کم ۵۰ واحد مسکونی یافت شده است که احتمالاً از مصالح گلی ساخته شده بودند. در مرکز شهر نیز دو ساختمان برجای مانده که ممکن است برای کاربری‌های اداری به‌کار رفته باشند. همچنین، در بخش غربی منطقه مرکزی، گورستانی بزرگ با قبرهای دایره‌ای مرتفع کشف شده که باستان‌شناسان آن‌ها را «قبرهای برجی پلکانی» می‌نامند.

براساس مقاله‌ای که پیش‌تر در مجله Journal of Archaeological Science: Reports منتشر شده بود، شهر و مناطق مجاور آن توسط دیواری به طول ۱۴٫۵ کیلومتر احاطه شده که احتمالاً با هدف حفاظت در برابر حملات کوچ‌نشینان ساخته شده بود.

شهر النطح در بازه زمانی بین ۱۵۰۰ تا ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد متروکه شد، اما هنوز علت این اتفاق کشف نشده است. شارلو می‌گوید: «این پرسش مهمی است و فعلاً نمی‌توانم پاسخی دقیق برای آن ارائه دهم؛ ما شواهد بسیار اندکی از آخرین مرحله‌ی سکونت در این محل در دست داریم.»

زمانی که شهر النطح مسکونی بود، شهرهای بزرگی در میان‌رودان، مصر و شرق مدیترانه در اوج شکوفایی قرار داشتند. اما یافته‌ها در النطح و محوطه‌های باستانی مشابه نشان می‌دهد که شهرنشینی در شبه‌جزیره عربستان با سرعتی آهسته‌تر پیش می‌رفت.

به گفته‌ی محققان، «سکونتگاه‌های شمال عربستان در دوره سوم تا دوم هزاره پیش از میلاد در مرحله‌ی گذار به شهرنشینی قرار داشتند.» آن‌ها این دوره را «شهرنشینی ناپیشرفته» نام‌گذاری کرده‌اند که به عنوان مرحله‌ای میان دامداری کوچ‌نشینان و سکونتگاه‌های شهری پیشرفته توصیف می‌شود.

سکونتگاه‌های عصر برنز در عربستان سعودی در مقایسه با شهرهای بزرگ عصر برنز در میان‌رودان و مصر، به‌طور کلی کوچک‌تر نیز بوده‌اند. شارلو می‌گوید: «این‌ها شهرهای کوچکی بودند که به شبکه‌هایی از دیوارهای دفاعی متصل شده و در اطراف واحه‌های بزرگ محلی قرار داشتند.»

خوان مانوئل تبس، مدیر مرکز مطالعات تاریخ خاور نزدیک باستان در دانشگاه کاتولیک آرژانتین، مطالعه‌ی جدید را ستود و آن را ادامه‌دهنده و گسترش‌دهنده‌ی نتایج کاوش‌ها و بررسی‌های ۲۰ سال اخیر در شمال غربی عربستان سعودی دانست. تبس می‌گوید: «پروژه باستان‌شناسی در خیبر، مطالعه‌ای بسیار مهم است که یافته‌ها و نتیجه‌گیری‌های حاصل از کاوش‌ها و بررسی‌های ۲۰ سال گذشته در این منطقه را با دقت بیشتری دنبال و تکمیل می‌کند.»

تبس همچنین خاطرنشان کرد که پروژه‌های دیگری مانند گروه اکتشافی سعودی آلمانی در شهر تیما و گروه اکتشافی سعودی اتریشی در قریاه نیز اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی ویژگی‌های باستان‌شناسی منطقه فراهم کرده‌اند. برای مثال، کاوشگران در تیما به بقایای تمدنی دست یافته‌اند که به امپراتوری بابل نو (۵۵۶ تا ۵۳۹ پیش از میلاد) و دوران زندگی و حکومت پادشاه نبونعید در این منطقه باز می‌گردد.

رابرت اندرو کارتر، پژوهشگر ارشد باستان‌شناسی و متخصص توسعه میدانی در موزه‌های قطر با قدردانی از مطالعه‌ی گروه شارلو به لایوساینس گفت: «ما درک محدودی از عصر برنز و خاستگاه شهرنشینی در منطقه حجاز (غرب عربستان سعودی) داریم و این مطالعه با ارائه‌ی داده‌های اولیه و بهبود درک نظری ما، گامی مهم در این زمینه برداشته است.»